Van reflecteren als een zombie naar perspectivistische lenigheid

De neiging om reflectie meetbaar te maken, kan leiden tot “reflectieve zombies”, waarschuwt Anne de la Croix, een van de hoofdsprekers van het HGZO-congres 2025. Dit zombiegedrag ziet ze regelmatig, zowel bij docenten als studenten, in haar werk als universitair docent bij de huisartsopleiding van Amsterdam UMC en de opleiding Geneeskunde van de Vrije Universiteit. Het is haar missie om studenten én docenten “perspectivistische lenigheid” mee te geven.

“Reflectieve zombies” noemt Anne de la Croix ze: studenten die braaf een reflectieverslag schrijven volgens de regels, maar niet écht hebben gereflecteerd. “Het zijn verslagen zonder hart en ziel. Ze schrijven standaardzinnen op, waarvan ze denken dat die van ze verwacht worden. Eventueel met een toevoeging als ‘Ik merkte dat ik een beetje moest huilen’, omdat ze weten dat docenten over emotie willen lezen. Maar hun hart en ziel zitten er niet in. Hun echte diepe gevoelens en leerervaring blijven onzichtbaar, terwijl dat nou juist het doel van reflectie is.”

Verplichte schrijfoefening

Het probleem, denkt Anne, ligt niet bij de studenten, maar bij het onderwijssysteem dat graag alles meetbaar wil maken. “Reflectie is iets heel moois, het hoort te leiden tot inzicht in wie je bent en welke richting bij jou past. Maar we slaan het vaak plat tot een verplichte schrijfoefening. Zeker nu studenten ChatGPT en AI kunnen inzetten, is het risico groot dat de echte reflectie gemist wordt. Van verplichte vragenlijsten invullen worden zowel studenten als docenten reflectiemoe, en dat kan niet de bedoeling zijn van ons onderwijs.”

“Als we het onderwijs te veel als een diplomafabriek gaan zien, riskeren we dat de mens verdwijnt”

Verschillende manieren
Hoe het anders kan, ziet Anne onder meer bij de opleiding tot huisarts. “Daar is het een vast onderdeel van de opleiding om eens per week bij elkaar te komen en reflecterende gesprekken te houden met elkaar. Veel afgestudeerde huisartsen noemen dat het meest waardevolle onderdeel van de hele opleiding. Zelf merk ik ook dat als ik met studenten een mooi gesprek in de diepte voer, ze verrassend veel mooie observaties en zelfinzicht hebben. Meer dan via een vragenformulier naar boven komt.” Overigens is een gesprek niet het enige alternatief, benadrukt Anne. “Ik ken een docent die zijn studenten de keuze voorlegt hoe ze willen reflecteren: via een audiobericht of videoblog bijvoorbeeld, of een tekening, als dat meer bij ze past.”

Perspectivistische lenigheid
Reflectie gaat bovendien verder dan de vraag hoe een ervaring voor jou was. Reflectie kan bijdragen aan een beter inlevingsvermogen en jezelf afstemmen op patiënten en (interprofessionele) collega's. Anne: “Het woord ‘professionele identiteitsformatie’ is heel populair in het zorgonderwijs. Dat betekent: hoe vormen mensen zich nou tot die zorgprofessional van morgen? Ik zie het trainen van ‘perspectivistische lenigheid’ daarvoor als essentieel. Daarmee bedoel ik dat mensen in staat zijn verschillende perspectieven in te nemen. Want reflecteren is niets anders dan terugkijken op een ervaring vanuit een andere hoek. Wie was ik eerst, wie ben ik nu? Maar ook: hoe zou iemand anders naar deze situatie kijken? Je kunnen inleven is belangrijk voor goede zorg. Bovendien is de zorg steeds meer gericht op samenwerking in interdisciplinaire teams, en zowel patiënten als medewerkers worden steeds diverser in hun achtergrond. Als zorgprofessional moet je kunnen schakelen met al die verschillende mensen.”

Ontmoetingen en verhalen
Anne gelooft dat deze perspectivistische lenigheid te trainen is (zoals het stretchen van een spier), door ontmoetingen en verhalen. Dit wil zij bijvoorbeeld stimuleren in het project ‘Samen Zorgen Samen Leren’. In dit project draaien ouders van zorgintensieve kinderen als Parent Educators mee in een aantal vakken van vier zorgopleidingen. “Studenten ervaren door contact met deze ouders een perspectiefwissel. Ze horen wat deze ouders leren in het intensieve zorgtraject dat zij als gezin meemaken, zoals hoe zorgnetwerken in elkaar zitten en wat nou goede communicatie is en wat niet. In het vak Gespreksvaardigheden geven de ouders bijvoorbeeld aan hoe zíj een gesprek ervaren.”

Rebellie
In haar lezing op het HGZO-congres zal Anne oproepen tot “een beetje rebellie in het omgaan met toetsing. Als we het onderwijs te veel als een diplomafabriek gaan zien, riskeren we dat de mens verdwijnt. Juist bij het onderwijs waarbij we met heel menselijke onderwerpen bezig zijn – empathie, communicatie, samenwerking, reflectie – moeten we ervoor waken dat de manier waarop we dingen doen niet de inhoud gaat overschaduwen. Want dan ga je emotieloos – als een zombie – de stappen doorlopen en dat wekt irritatie op bij zowel de student als de docent. Voor docenten ligt er daarom een belangrijke taak in het voorleven van echte reflectie: durf zelf ook te praten over hoe iets voelt en hoe je je emotioneel

ontwikkeld hebt. Creëer een cultuur die uitnodigt tot praten over wie je bent en wie je wilt worden als zorgprofessional.”

Kijk voor meer informatie over het HGZO-congres 2025 op: "Ontwikkeling(en) in het HGZO-onderwijs: De invloed van veranderende inzichten op docenten en studenten".